Ευχές και ευλογίες των Αντιπροσωπειών των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών
που συνήλθαν στην Α΄ Πανορθοδόξη Διάσκεψης στη Ρόδο το 1961 για
την ολοκλήρωση της «Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαιδείας».
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑΣ
Για να ποτιστεί το θρησκευτικό ένστικτο στις νεότερες γενεές και να βλαστήσει η κληρονομιά της ευσεβείας μας χρειαζόταν συγκέντρωση του πλούτου και του ευρους της θρησκευτικής Γραμμτείας όλων των επί μέρους κλάδων των Εκκλησιαστικών επιστημών. Ο πολύτιμος αυτός θησαυρός δεν περιορίζεται χρονικά και τοπικά, αλλά αποτελεί πηγή ιερής εμπνεύσεως για όσους γνωρίζουν στην καθολικότητα του θρησκευτικού φαινομένου ώστε να «θεραπεύονται» οι ασθενείς γνώσεις και να αναπληρώνονται τα Άνωθεν ελλείποντα» από «φιλογενείς» δάσκαλους και φιλίστορες συγγραφείς που αναλαμβάνουν υπεύθυνα να παρουσιάσουν σε συνοπτικά άρθρα το απόσταγμα της μελέτης και των ερευνών τους προκειμένου να στηριχθοῦν οι λειτουργούς του θυσιαστηρίου και οι διδάσκαλοι της έδρας στην βίωση της ορθοδόξου Πίστεως και στην προσέγγιση της αξίας της Παραδόσεως για τὸν σωστό προσανατολισμό της εκκλησιαστικής ζωής του Κλήρου και του Λαού.
Το 1882 είχε έπιστρέψει στην Πετρούπολη από την Αμερική ο μάγιστρος της Θεολογίας Αλέξανδρος Π. Λοπούχιν (1852-1904), που εξελέγη αργότερα και καθηγητής των Κοινωνιολογικών μαθημάτων στην περίφημη εκεί Θεολογική Ακαδημία της Πετρουπόλεως και ἦταν θεολόγος με ιεραποστολικὰ ἐνδιαφέροντα καὶ ζήλο για την Ορθοδοξία, όπως φαίνεται από τις μελέτες του και τη δημοσιογραφική δράσι του. Τότε ζούσε στην Αγία Πετρούπολη και ο πρωθιερέας Λεωνίδας Πετρώφ (1830-1915) θεολόγος της πνευματικής αριστοκρατίας της τότε παλαιάς και ευσεβούς κοινωνίας και φιλότιμος συγγραφέας πολλών πνευματικών, ιστορικών και λειτουργικών βιβλίων. Αυτός ιδιαίτερα καταγινόταν με την σύνταξη έργων με λεξικογραφικό χαρακτήρα , όπως ήταν ο «Βιβλικός Άτλας» και ο «Ιστορικοεκκλησιαστικός Άτλαντας», καθώς και η «Εγκυκλοπαιδεία των προσκυνημάτων της Πετρουπόλεως» κ.λπ. Μάλιστα το 1889 κυκλοφόρησε και σ’ένα τόμο το «Σπραβότσνυ Μπογκοσλόφσκυ Τσερκοβνοϊστοριτσέσκυ Σλοβάρ», δηλαδή το «Εγκυκλοπαιδικόν θεολογικόν λεξικόν της Εκκλ. Ιστορίας» (σελ. 294) σε δίστηλο κείμενο, χωρίς εικόνες. το οποίο περιείχε και σύντομη ανάλυση διαλεγμένων λημμάτων από τους τέσσερεις κλάδους της Θεολογίας. 1 Το 1892 ανέλαβε την διεύθυνση περιοδικών με μεγάλη κυκλοφορία και ασκούσε μεγάλη επίδραση στο θρησκευόμενο κοινό, όπως ήταν ο «Εκκλ. Αγγελιαφόρος» και το «Χριστιανικόν Ανάγνωσμα» και για την σύνταξή τους συνεργαζόταν στενά με κληρικούς και λαϊκούς παράγοντες « πασών των Ρωσιών» και γόνιμα με τους επιστημονικούς κύκλους των Θεολογικών Ακαδημιών Κιέβου, Μόσχας, Πετρουπόλεως και Καζάν.2 Ο καθηγητής Αλέξανδρος Λοπούχιν είχε άριστες σχέσεις του με τον πρωθιερέα Β. Γκρεγκούλιεμπιτς που ήταν ιδρυτής του μηνιαίου πνευματικού περιοδικού «Στράνικ» («Ταξιδιώτης») που είχε μεγάλη έπιτυχία στην κοινή γνώμη και του έδωσε την οικονομική δυνατότητα να εκδώση σαν παράρτημα του περιοδικού αυτού και με την επιστημονική συνδρομή όλων των φίλων του, την «Πραβοσλάβναϊα Μπογκοσλόφσκαϊα Εντσικλοπέντιϊα», δηλαδή την «Ορθόδοξη Θεολογική Εγκυκλοπαιδεία» ποὺ κυκλοφόρησε μόνον σε δώδεκα τόμους (1900-1911) και περιέλαβε περισπούδαστα άρθρα από όλους τους κλάδους της Θεολογίας, αλλά και κείμενα της εκκλησιαστικής επικαιρότητος με βιβλιογραφίες, στατιστικές, χάρτες και εικόνες των συγχρόνων ιεραρχών και των πνευματικῶν καθιδρυμάτων στη Ρωσία. Οι συντάκτες αυτών των άρθρων είναι κληρικοί και θεολόγοι με ακαδημαϊκούς και μη τίτλους, αλλά πάντα με την έγκυρη επιστημονική γνώση και δραστηριότητα, όπως ἦταν οι πρωθιερείς Νικ. Ελεόνσκυ, Θεόδ. Τιτώφ και οι καθηγητές Ιβάν. Σοκόλωφ, Αλ. Σαντώφ, Ν. Ποκρόφσκυ, Παύλος Πονομάρεφ, Αθ. Μπουλγκακώφ, Βλαδ. Κερένσκυ, Σεργ. Γκλαγκόλεφ, Ν. Ζαοζέρσκυ και ο Αλέξ. Ουσπένσκυ κ.α. Δυστυχώς όμως η ψυχή της αυτής της εκδόσεως ήταν ο Λοπούχιν που πρόωρα άπεβίωσε στις 22 Αύγούστου 1904. Τότε ο καθηγητής Ιβάν Ιβάνοβιτς Σοκόλοφ εξέδωσε στην Πετρούπολη το 1904 ένα σημαντικό ερευνητικό σύγγραμμα του την «Ιστορίας της Εκκλησίας Κων/πόλεως τον 19ον αιώνα» που προξένησε μεγάλη ἐκτύπωση στον εκεί θεολογικό κόσμο γιατὶ απαντούσε στην τότε ανάγκη ανασυστάσεως της πατριαρχίας «πασών των Ρωσιών» που έμμεσα κατήργησε ο Μέγας Πέτρος για να καταστήσει την εκεί Εκκλησία μιά άφωνη κρατική υπηρεσία Προτεσταντικού χαρακτήρα. Στην εργασία αυτή εξαίρει και την κανονική ευθύνη του Οικουμενικού Πατριάρχη μέσα στην Ορθοδοξία και αποστομώνει τους υμνητές του «εθνικιστικού κρατισμού» που κατήντησαν την Εκκλησίας «εργαλείο» στὰ χέρια του Κράτους γιατί έγραψε: «Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως είναι ο αρχιεπίσκοπος της πόλεως που διαχρονικά καταστάθηκε στην Ιστορία κέντρον της συνοδικής εκκλησιαστικής δραστηριότητος και εστία υψηλού πολιτισμού γι’ αυτό και πρέπει να διατηρήσει τα ίδια ακριβώς δίκαια και υποχρεώσεις τα οποῑα δυνάμει των εκκλησιαστικών κανόνων του ανήκουν και εκ παλαιού και ἱστορικά βεβαιώθηκαν». Οἱ σκέψεις αὐτές εκτιμήθηκαν από τον μεγάλο πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ και του απένειμε το 1906 το οφφίκιο του Μεγάλου Ιερομνήμονα και το 1917 ο Σοκόλοφ εξελίχθηκε σε σπουδαῖο εκκλησιαστικὸ παράγοντα για την ανασύσταση της πατριαρχίας στη Ρωσία.
Για να συνεχιστεί η έκδοση τῆς «Ορθοδόξου Θεολογικής Εγκυκλοπαιδείας» μετὰ τὴν ἐκδημία τοῦ μακαριστοῦ Α. Λοπούχιν ανατέθηκε η αρχισυντάξία της στον καθηγητή Νικολάϊ Γκλουμποκόφσκυ (1867-1937) της Ακαδημίας της Πετρουπόλεως. Αὐτὸς ἠταν ένα θεολόγος συντηρητικών αρχών και επιδίωξε να ανεβάσει το έπιστημονικό επιπέδο των άρθρων με την συμμετοχή έγκριτων και δόκιμων θεολόγων της εποχής του, κατά τα πρότυπα των ετεροδόξων σχετικῶν έργων προσθέτωντας και την βιβλιογραφία. Όμως ενώ την έν Ρωσία Εκκλησίας διευθυνόταν από το 1720 από μία «Αριστίνδην» Συνόδου τσαρικῆς επιλογῆς με τον λαϊκό «Αυτοκρατορικό Επίτροπο» τότε Κ.Π. Ποπεδονόστεφ οι ανατρεπτικές ιδέες και η κοινωνικὴ κακοδαιμονία είχαν πάρει τεράστια επαναστατική έκταση στη Ρωσία. από τα λάθη της κοσμικής εξουσίας που φορτώθηκαν και στην «Αυτοκρατορική Εκκλησία» για να γνωρίσει τον άγριον αθεϊστικόν διωγμόν μέχρι το 1943, για να δεχθεί πάλι τα δεσμά του απόλυτου ελέγχου ἀπό το σοβιετικό καθεστώς διά του «Ιστορικού Συμβιβασμού». Αυτό το καθεστώς «εν ετέρα μορφή» και μετά την Περεστρόϊκα εξουσιάζει πάλιν την εν Ρωσία Ἐκκλησία. Πρόσφατη απόδειξη είναι το σκότος της «ακοινωνησίας» του 2018 για το «Ουκρανικό» στο Μίνσκ της Λευκορωσίας. Το σκότος αυτό χρεώθηκε στον πεφυσιομένο «αυτόχειρα» Βλαντίμιρο Γκουντιάγιεφ και στην βλάσφημη συνοδεία του, μήπως τροχοπεδήσουν εκεί και αλλού τις εξελίξεις και ο μύθος του «Πανρωσικού Γολιάθ» καταρρεύσει.
Το 1911 η σφοδρή αντιπαράταξη των φιλοπατριαρχικών και των φιλοκρατιστών μεταφερθηκε και στην έκδοση της «Πραβοσλάβναϊα Μπογκοσλόφσκαϊα Εντσικλοπέντιϊα» και η έκδοση σταμάτησε στον δωδέκατον τόμο και μάλιστα στο λήμμα « Κωνσταντινούπολη»! Όμως ο Γκλουμποκόφσκυ δεν παρέδωσε την προεργασία του στην άτεγκτη τσαρική λογοκρισία καῖ μόνος προχώρισε στην έκδοση του ἐπίτομου «Πόλνυ Πραβοσλάβνυ Μπογκοσλόφσκυ Εντσικλοπεδίτσεσκυ Σλοβάρ», δηλαδή του «Πλήρους Όρθόδοξον Θεολογικόν Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού» σε δύο τόμους μεταξύ του 1914-1917 σε δίστηλο κείμενο από 2464 σελίδες χωρίς βέβαια εικόνες. Αυτό έρχεται κάπως να γεφυρώσει το δημιουργηθέν κενό τῆς μεγάλης ἐκδόσεως και ο υπεύθυνοςε συντάκτης του καταδιώχθηκε και κατέφυγε ως πρόσφυγας στη Βουλγαρία, όπου το 1923 εξελέγη πάλι καθηγητής στην Θεολογική Σχολή της Σόφιας.
Από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μια νέα περίοδος σχέσεων και αμοιβαίου σεβασμού ανοίγεται μεταξύ των Ορθοδόξων και τῶν Αγγλικανών. Εξέχουσες προσωπικότητες της Αγγλίας ιδρύουν το 1914 τον «Σύνδεσμο των Εκκλησιών Αγγλικανικής και Ανατολικής» και 1919 πολλοί Αγγλικανοί κληρικοί επισκέπτονται τις Ορθόδοξες Εκκλησίες ιδίως επί της πατριαρχίας του Μελετίου Δ όταν αναγνωρίζεται το κύρος των αγγλικανικών χειροτονιών, ως προερχόμενον από κανονικήν διαδοχή εκ της Πρεσβυτέρας Ρώμης. Το 1922 συνιστάται με εδρα το Λονδίνο η Μητρόπολη Θυατείρων και Μεγάλης Βρεταννίας με πρώτον ιεράρχη τον Γερμανόν Στρινόπουλον πρώην Σχολάρχη της Θεολογικής Σχολής Χάλκης. Με την υπόδειξη του Α. Bontwood, το 1919, ο διδάκτωρ της Θεολογίας James Langford άρχισε τη σύνταξη ενός μικρού λεξικού θεολογικών όρων, το «Dictionary of the Eastern Orthodox», από XIV-144 σελίδες, που το συμπλήρωσαν και ο λόρδος Abbod Pershore και ο πρεσβύτερος J. A. Douglas ως μελετητές της Ορθοδοξίας με σοφές προσθήκες και το βιβλίο τυπώθηκε τον Αύγουστο του 1923 από τον οργανισμό «The Faith Press» και κυκλοφόρησε με πρόλογο του Ιωάννου Γενναδίου. 3
Την 1η Μαρτίου του 1926 ο Παύλος Δρανδάκης συνιστά την «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» του «Πυρσού», κατά το πρότυπο της αγγλόφωνης Έγκυκλοπαίδειας «Βritannica». Αυτό κυκλοφόρησε μέσα σε οκτώ χρόνια σε 24 τόμους (1926-1934), με κείμενο 23. 000 σελίδων, και βασικός συγγραφέας των ἐκκλησιαστικών θεμάτων ἠταν ο Άθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, καθώς και θεολόγοι συνάδελφοι και μαθητές του. Το 1928, ο αντισυνταγματάρχης Γ. Ι. Σώχος είχε την πρωτοβουλία της εκδόσεως της «Μεγάλης Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαιδείας», ποὺ οικονομικά ικανοποίησε τον εκδότη του και γι’ αυτό σκέφτηκε να ἐπεκταθεῖ και στο θρησκευόμενο κοινό. Αρχικά ζήτησε τη συνεργασία των πανεπιστημιακών της θεολογικής Σχολἠς Αθηνών ,χωρίς όμως να επιτύχει ανταπόκριση καὶ τότε στράφηκε στον δημοσιογραφικό χώρο και συνεργάστηκε τον φιλόλογο και δημοσιογράφο Ιωάννη Δημάρατο, ο οποίος καλεσε κοντά του νέους θεολόγους με ακαδημαϊκές προοπτικές, όπως ήταν οι: Δ. Μωραΐτης, Ι. Καρμίρης, Κ. Μπόνης, Γερ. Κονιδάρης, Β. Ιωαννίδης, Ν. Καψής, Ε. Καρπαθίου, Ι. Δ. Φραγκούλα κ. α., και συνέγραψαν άρθρα που κυκλοφόρησαν ως περιοδική έκδοση σε φυλλάδια από το 1936 την «Θρησκευτική και Χριστιανική Εγκυκλοπαιδεία» που έφθασε μέχρι τον Γ¨ τόμο της όταν διακόπηκε η έκδοση κατὰ τὸν ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 και κατά την κατοχή απεβίωσε ο εκδότης της Γ. Ι. Σώχος. Έτσι το έργο έμεινε ημιτελές και με πολλές ελλείψεις σε λήμματα, χωρίς πνευματικὴ πνοή και γραμμή στοχασμοῦ εκκλησιαστικού φρονήματος, παρ’ ότι παρουσιάζει και περισπούδαστα άρθρα, που και σήμερα έχουν την επικαιρότητά τους.
Το 1948 ο φιλόλογος και δόκιμος συντάκτης της «Καθημερινής» Αθανάσιος Μαρτίνος θέλησε να επαναλάβει την πρωτοβουλία του 1936 του Σώχου και ήλθε σε επαφή με τον τότε μεγαλεπίβολο Αθηνών Δαμασκηνό. Του εξέθεσε την μεταπολεμικὴ διασπορά των λεγόμενων «προδευτικών» ιδεών και την ἀνάγκη ο ελληνικός λαός με σοβαρή έκδοση να αποκτήσει πληροφόρηση για την πίστη τοῦ Γένους και την κληρονομία του θησαυρού της Ορθοδοξία. Ο Δαμασκηνός ενθουσιάστηκε και υποσχέθηκε την συμπαράσταση της Εκκλησίας, αιφνήδια όμως απεβίωσε στις 20 Μαΐου 1949 σε ηλικία 59 χρόνων και ο διάδοχός του Αθηνών Σπυρίδων τότε αντιμετώπιζε τὸ «Κυπριακό ζήτημα». Το 1954 ο νεοσύστατος εκδοτικός οίκος η «Άμπελος» κυκλοφόρησε λίγα φυλλάδια την «Μεγάλη Εγκυκλοπαιδεία του Χριστιανισμού» μὲ υπεύθυνο τον θεολόγος Δαμιανό Στρουμπούλη. Ήταν μία έκδοση εκλαϊκευμένης μορφής και μετά από λίγα φυλλάδια διέκοψε την έκδοση μάλλον για οικονομικούς λόγους. Περί το τέλος της στρατιωτικής θητείας μου το 1959 με κάλεσε ο Αθηνών Θεόκλητος Β΄. σκεπτόταν την ανακαίνιση του αρχιεπισκοπικού οίκου του καὶ σε δωμάτιο του εισογείου του είχε διασωθεί η βιβλιοθήκη του Αθηνών Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου και έπρεπε να μετακινηθεί. Τότε με την μεσολάβηση του συμφοιτητή μου Πρωτοσυγκέλλου του Θεόκλητου Ἀβραντινή ανέλαβα την καταγραφή και την ασφαλή διαφύλαξή της καὶ ασχολήθηκα με σύνταξη οργανώσεώς της κατά τὴν σύγχρονη Βιβλιοθηκονομίας για την μελλοντική χρήση της που ευαρέστησε μεγάλως τον Μακαριώτατον, ο οποίος και με συνέστησε στον τότε υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων καθηγητή Γρηγόριο Κασιμάτη ως γνώστη των εκκλησιαστικών ζητημάτων με διετείς μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι. Ο κ. υπουργός με κάλεσε πλησίον του και σε λίγο ορκίστηκα μέσα στο Υπουργείο της οδού Ευαγγελιστρίας ως εκπαιδευτικὸς λειτουργός με ἀπόσπαση στο υπουργικό του γραφείο για τα εκκλησιαστικά. Τότε εγνώρισα τὸν δημοσιογράφο κ. Αθανάσιον Μαρτίνον. 4 που συνέστησε τις «Εκδόσεις Α Ω» στην οδό Πεσμαζόγλου 1 που ήθελε να εκδόσει σε δώδεκα ογκώδεις τόμους την «Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία». στο σχήμα του «Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού του Ελευθερουδάκη» (1927-1932). Προσπάθησα με έμμεσο τρόπο να καταλάβω τις σκέψεις του γιά την έκδοση και τις οικονομικές δυνατότητες που υπήρχαν και κατά τις συνομιλίες διεπίστωσα ότι είχα κάποια μακρυνή συγγένεια με την μητέρα του η εκ πατρός καταγωγή μου εκ της Τριφυλλίας και έτσι ανέλαβα να τον βοηθήσω καὶ μεθοδικά ξεκίνησα το καταρτισμό του λημματολόγιου και των κανόνων ὑλης, γλώσσης, παραπομπών, η βασική βιβλιογραφία και οι προτάσεις περί των συνεργατών. Για την συγκέντρωση της ύλης ήταν καταλληλος ο σεμνός θεολόγος και έμπειρος δημοσιογράφος Βασίλης Μουστάκης, γνωστὀς μου ἀπὸ την «Κιβωτόν». Η ταπεινότητά μου λόγω της τότε δημοσίας θέσεώς μου ανέλαβε τα καθήκοντα του αρχισυντάκτη με πολλαπλή άλλη διακονί Άρχικά καλλιτεχνικός σύμβουλος ήταν ο Φώτης Κόντογλους, που σχεδίασε καὶ τὸν «υπτάμενον Αγγελον» ως έμβλημα της εκδόσεως άλλά μετὰ μου συνέστησε τον μαθητήν του Ράλλη Κοψίδη που έγινε και δικός μου φίλος και παντοιοτρόπως το στήριξα στο Φανάρι. Το 1963 Πατριαρχείο της Μόσχας συνεκρότησε ειδική Επιτροπή υπό την προεδρία του τότε αρχιεπισκόπου Τάλιν Αλεξίου , μετά Πατριάρχη, για την αποστολήν στην Θ.Η.Ε. άρθρων αφορόντων την θεολογική και εκκλησιαστική ζωή στην Ρωσία και είχε επαφή μαζί μου.
Η περίοδος προετοιμασίας του έργου συνέπεσε με την εκδημία του Αθηνών Θεοκλήτου Β΄ με την εν Αθήναις βαθύτατη «αρχιεπισκοπική κρίση» του 1962 που συνετάραξε την Ελλαδική Εκκλησία. Έτσι η Θ.Η.Ε από τον πρώτο τόμο η παρουσία της θέλησε να στηρίξει την Εκκλησία μαςμιά που Λίγους μήνες πριν πραγματοποιήθηκε από την 21ην Σεπτεμβρίου μέχρι την 1ην Οκτωβρίου 1961 στην Ρόδο η Α΄ Πανορθόδοξη Διάσκεψη που έκανε απτή την ενότητα της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας αλλά και μεγάλη προοπτική ζωπυρώσεως της αναγενήσεώς της και της μαρτυρίας της στον κόσμο. Την σπουδαιότατη αυτή σύναξη παρηκολούθησα προσωπικά και ακόμη επιμελήθηκα την έκδοση των Πρακτικών της «ἐκ του Οικουμενικού Πατριαρχείου», ενώ εκτυπώθηκε εν Αθήναις στο «Ἐθνικό Τυπογραφείο» της οδού Καποδιστρίου 17. Επειδή ο «Πρώτος» της Μεγάλης Εκκλησίας κατά το κανονικό προνόμιον της ευθύνης του άνοιξε την οδόν των Πανορθοδόξων Διασκέψεων η Θ.Η.Ε κατέστεψε τον πρώτον τόμο της : «Στην σεπτήν κορυφήν της Ορθοδοξίας, τον Οικουμενικόν Πατριάρχη Αθηναγόρα σεβασμού και ευλαβείας ένεκεν» και θα συνεχίσει τὴν αφιέρωση των λοιπών τόμων του στους «Πρώτους» των τριών παλαίφατων Πατριαρχείων και μετά κατά το «Συνταγμάτιο τῶν Διπτύχων» στους «Πρώτους» των κανονικών Ορθοδὀξων Εκκλησιών. Από εμφάνισή της η Θ.Η.Ε. δέχθηκε τα συγχαρητήρια των Εκκλησιαστικών περιοδικών και εφημερίδων : «Απόστολος Ανδρεας», «Πάνταινος», «Εκκλησία», «Irénikon», «EvangelischeWelt», «Proche-OrientChrétien» «Ανάπλασις», «Ενορία», ΔελτίονΕλλ. Θεολόγων. κ.α. Οταν η έκδοση ολοκληρώθηκε το 1968 δέχθηκε καὶ το «Αριστείον» της Ακαδημίας Αθηνών, καθώς και την τιμητική σύσταση του Ελληνικού κράτους (Εγκύκλιοςυπ’ αρ. 1273/4-7-64) για τον πλουτισμό των Σχολικών βιβλιοθηκών. Το 1964 θεώρησα καθήκον να εκδόσω το περιοδικό: «Ορθόδοξη Παρουσία», θεωρούμενο ισάξιο των ευρωπαικών θεολογικών περιοδικών με τους συνεργάτες μου εκ της Θ.Η.Ε., και συνέχισα την κυκλοφορία του επί διετία προσφέροντας περισπούδαστα αρθρα και χρονικά στην Εκκλησιαστική Ιστορία. Αυτά ενόχλησαν τὴν λογοκρισία της Επταετίας τοῦ 1967 και καθ’ ὑπόδειξη τῶν συντακτών του τότε με το Ν.Δ. 126/1969 νέου Καταστατικού Χάρτη της ενταύθα Ἐκκλησίας ἐπειδή ὑπέδειξα πως είναι αντιγραφή εκείνου που επέβαλε στην Ἐκκλησία της Ρουμανίας το εκεί επικρατούν σοβιετικό καθεστώς και ότι αυτό καταπατεί «την Πατριαρχική Πράξη του 1928», σταμάτισα την έκδοσή του λόγο της σχέσεώς μου με το Φανάρι και προτίμησα το: «Σιωπής τιμάστω» !
- Το 1895 ο Léon Clugnet, με τον εκδότηA. Picard, τυπώνει στο Παρίσι το Dictionnaire grec-français des noms liturgiques en usage dans l’Église Grecque(σ. Χ-196, σχήμα8ον), που μπορεί να χαρακτηρισθεί μάλλον σαν γλωσσάριο παρά σαν λεξικό. Μετά τον πρόλογο, παραθέτει τα λειτουργικά βιβλία, από τα οποία πήρε το υλικό του και με αλφαβητικό τρόπο ερμηνεύει τις ελληνικές λέξεις δίνοντας τις αντίστοιχες λατινικές λειτουργικές έννοιες.
- 2. Περί της επιστημονικής δραστηριότητος των Θεολογικών Ακαδημιών της Ρωσίας, βλέπε ΘΗΕ. Α , σ. 1144-1145. όπου και η βιβλιογραφία.
- 3. Πρόκειται περί του ιδρυτή της Γενναδείου Βιβλιοθήκης των Αθηνών και γνωστό λόγιο και βιβλιόφιλο, που πρωτοστατούσε σε πολλές εκδόσεις, και μάλιστα αυτό ειναι αφιερωμένο στον περίφημο Σέρβο μητροπολίτη Αχρίδος Νικόλαο Βελιμίροβιτς, ο οποίος διεκρίθηκε μετά στην «Διορθόδοξη Διάσκεψη» στην μονή Βαταπεδίου του Αγίου Όρους (1930) και σύντομα αναλύει λήμματα από την Ιστορία, τη Λειτουργική, την Αγιολογία, επισυνάπτοντας εορτολόγιο και βιβλιογραφία.
- Θ.Η.Ε Μαρτίνος τ. 8 σ. 783-5.
