Όσοι μελετήσαμε τα Πρακτικά της ειρηνευτικής «Συνδιασκέψεως στη Λωζάννη» και διασταυρώσαμε το ιστορικό της παρασκήνιο διαπιστώσαμε και τα «άδηλα και κρύφια» των αλαζονικών απαιτήσεων της Άγκυρας κατά την «Ανακωχή των Μουδανιών». Εκεί εξυφάνθηκε η κατάπτυστη μυστική «παρασπονδίας» των «Συμμάχων», που δικαίωνε την πάγια τακτική της κατακτητικής μανίας της ασιατικής τουρανικής ορδής να επιβάλει την δύναμη των «τετελεσμένων γεγονότων». Οι επιδρομείς αυτοί, κυρίως μετά την μάχη του Μυριοκέφαλου (1176), κατέλαβαν όλη την Μικρά Ασία και μετά 100ετία ο φύλαρχος Οσμάν ιδρύει το 1288 την πρώτη κρατική οντότητα των Τούρκων που κυβερνήθηκε από την δυναστεία των Οσμανιδών με κέντρο την Προύσα. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Τούρκοι ήταν σύμμαχοι της Γερμανίας του Κάϊζερ και μεταξύ των ηττημένων που υπέγραψαν την Ανακωχή του 1918. Αναδιπλώθηκαν για να πετύχουν την ανατροπή της «Συνθήκης των Σεβρών» και δέχθηκαν ακόμη και την επιστασία των Συμμάχων στην Σουλτανική επικράτεια. Όμως οι αξιόμαχες δυνάμεις τους παρέμεναν ακέραιες στην Ανατολία και δραστηριοποιήθηκαν όταν τέθηκαν υπό τον Μουσταφά Κεμάλ με την συνεργασία «Συμμάχων» και επανέλαβαν τον Αύγουστο του 1922 την τακτική των ραγδαίων «τετελεσμένων γεγονότων» και πέτυχαν την διάσπαση της αμύνης του ελληνικού στρατού, που συνετέλεσε στην Έξοδο των γηγενών ορθοδόξων πληθυσμών από την Μικρασία. Όμως οι τουρκικές δυνάμεις δεν μπορούσαν να διεκπεραιωθούν στην Θράκη γιατί εστερούντο αποβατικών μέσων. Εκεί βρισκόταν ετοιμοπόλεμη και πανίσχυρη η Στρατειά του Έβρου και αν επιχειρούσαν απόβαση θα έχαναν τον πόλεμο με βεβαία την απελευθέρωση της Κων/πόλεως. Ήταν βέβαιο ότι θα έχαναν το πλαιονέκτημα του νικητή και θα έχαναν όλη την Ευρωπαϊκή Τουρκία. Έτσι, με την δόλια παρέμβαση του Γάλλου βουλευτή Μπουγιόν, εκπρόσωπου των Χρηματιστών του Παρισιού και την συνεργασία του Ισμέτ Πασά σκάρωσαν την δήθεν «Ανακωχή των Μουδανιών», που εξελίχθηκε σε εργαστήριο διπλωματικής ανταλλαγής συμφερόντων Συμμάχων και Κεμαλιστών. Οι συζητήσεις δεν έγιναν επί του εδάφους αλλά επί παραπλέοντος αγγλικού καταδρομικού με βρεταννούς αξιωματικούς και πρώτο αίτημα των Τούρκων ήταν να αποσυρθεί πέραν του Έβρου η αναδιοργανωμένη εκεί ελληνική Στρατειά. Αυτό τέθηκε ως προϋπόθεση για την έναρξη ειρηνευτικών διαδικασιών. Τα συνομολογηθέντα φανερώθηκαν μετά και ήταν: α) Η επιστροφή των Τούρκων στην Ευρωπαϊκή Θράκη, η οποία είχε προσφερθεί στο Λονδίνο από την Αντάντ στον τσάρο έναντι της συμμετοχής του στο πλευρό της και τώρα πλέον είχε εκτελεστεί από τους Μπολσεβίκους, β) Τα πετρέλαια της Μουσούλης, του μεταγενέστερου προτεκτοράτου του Ιράκ και γ) Η ελεύθερη ναυσιπλοΐα των Βρεταννών προς τον Εύξεινο Πόντο, καθώς και άλλα εμπορικά προνόμια που τους ενδιέφεραν.

Μετά ένα περίπου μήνα καθωρίζεται η σύγκληση συνδιασκέψεως στο ιστορικό μέγαρο του Πανεπιστημίου της Λωζάννης για να αρχίσουν οι διαβουλεύσεις. Ήταν η 20η Οκτωβρίου 1922 και συγκεντρώθηκαν εκεί οι αντιπροσωπείες κρατών που είχαν θιγεί από τα συμβάντα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ήθελα να διευθετηθούν τα συμφέροντά τους. Συνήλθαν αντιπροσωπείες της Βρεταννίας, της Γαλλίας, της Ιαπωνίας και της Ελλάδος και της Τουρκίας και μετά προστέθηκαν της Ρουμανίας, της Σερβοκροατίας και Σλοβενίας, της Βουλγαρίας, της Ρωσίας και των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Με πολλές διαδικαστικές συζητήσεις άρχισαν οι εργασίες της Συνδιασκέψεως και αφού διευθετήθηκαν προχώρησαν στην αναλυτική επεξεργασία των διαφόρων υπό εξέταση θεμάτων. Η Άγκυρα εξ αρχής στόχευσε στην δημιουργία ζητήματος περί τον θεσμόν του Οικουμενικού Πατριαρχείου και επεδίωξε να το εμπλέξει με το εντελώς αλλότριο ζήτημα της «Ανταλλαγής των Πληθυσμών», για να το καταστήσουν υποκείμενο πολιτικών διαπραγματεύσεων. Όμως η αντίδραση της ελληνικής αντιπροσωπείας ήταν μεγάλη και κατέδειξε στους συνέδρους την μακρότατη Ιστορία της Εκκλησίας Κων/πόλεως, ως μοναδικού ευεργετικού ιερού «οικουμενικού θρησκευτικού θεσμού» στην Ανατολική Ευρώπη επί δεκαπέντε (15) αιώνες μέχρι το 1453 και όλοι οι εκεί ορθόδοξοι λαοί επιμαρτυρούν την εκκλησιαστική και πολιτισμική προσφορά της Μητρός τους Εκκλησίας. Απεναντίας, η επί του Μικρασιατικού εδάφους πρώτη τουρκική κρατική οντότητα εγκαθίσταται μόλις το 1288 στη Βιθυνία, με κέντρο την πόλη της Προύσας από τον φύλαρχο Οσμάν που είναι και ο γενάρχη της Οθωμανικής δυναστείας μέχρι το 1922. Οι Τούρκοι μετά την ομόθυμη αντίδραση των αντιπροσωπειών αναδιπλώθηκαν και κατάλαβαν ότι η αρχαία πολιτιστική προσφορά των θρησκευτικών θεσμών δεν παραγράφεται από έθνη που δέχθηκαν τις ευεργεσίες της Εκκλησίας Κων/πόλεως και ασχολήθηκαν με την διευθέτηση των λοιπών ζητημάτων πάντοτε για να μην κινδυνεύσουν τα συμφωνηθέντα κατά την «Ανακωχή των Μουδανιών». Λόγω της εντάσεως των συζητήσεων διακόπηκαν οι εργασίες της Συνδιασκέψεως από τις 4 Φεβρουαρίου μέχρι τις 23 Απριλίου, οπότε άρχισαν οι επί πλέον πιέσεις του τουρκικού Τύπου για την μείζονα ικανοποίηση των αποφάσεων της « Εθνικής Συμφωνίας» του 1920 στην παλαιά Θεοδοσιούπολη και σημερινή Ερζερούμ της Ανατολίας. Μετά από διαβουλεύσεις που κράτησαν επτάμιση μήνες αποσαφηνίστηκε το θέμα της παραμονής του «Οικουμενικού Πατριαρχείου στην κάποτε βασιλεύουσα Νέα Ρώμη», γιατί αυτό αναδείχθηκε η «Λυδία λίθος» της « Διασκέψεως της Λωζάννης» και με σύμφωνη απόφαση αναγνωρίστηκε η Εκκλησία Κων/πόλεως ως ο «Πανορθόδοξος και Οικουμενικός Θεσμός» των Ορθοδόξων με το αρχαίο ίδιον «Κανονικόν Δίκαιον» και αναγνωρίζεται ήδη από πλείστες σύγχρονες διεθνείς Συνθήκες ως αυτόνομος και μόνος ιερός θεσμός σεβαστός και ικανός προς πάσαν εκκλησιαστικήν δικαιοπραξία σύμφωνα με πολλούς αυτοκρατορικούς νόμους, εκκλησιαστικές πράξεις και κρατικά διατάγμα αιώνων.

Εξ όλων αυτών ο πρόεδρος της Συνδιασκέψεως λόρδος Κώρζον αναλαμβάνει την πρωτοβουλία ως έμπειρος και νουνεχής διπλωμάτης να διακόψει την παρέλκυση της Άγκυρας μήπως κερδίσει κάτι για τα πετρελαία της Βαγδάτης και στα μέσα Ιουλίου αποστέλλει προς την Άγκυρα «Ρηματική Διακοίνωση» να παραστεί εντός δύο ημερών στην υπογραφή της Συνθήκης. Τότε ο Κεμάλ θεωρεί ότι έχει πραγματοποιηθεί το μέγιστο μέρος του όρκου του στην «Εθνική Συμφωνία» της Θεοδοσουπόλεως και η μη υπογραφή της συζητηθείσης «Συνθήκης στη Λωζάννης» επαναφέρει στο προσκήνιο την «Στρατειά του Εβρου», έτοιμη για επιχειρήσεις στην Ανατολική Θράκη και επαπειλείται να χάσει την Κων/πολη και έδωσε αμέσως εντολή στον Ισμέτ Πασά να προσυπογράψει στις 23 Ιουλίου 1923 την Συνθήκη της Λωζάννης χάριν επανακτήσεως της Κων/πόλεως. Έκτοτε προσωπικά ανέλαβε την ευθύνη αλλαγής της επιθετικής διαγωγής του γένους του και μόλις ως Gazi κυριάρχησε των αντιπάλων του είχε την πρωτοβουλία το 1924 για τις ανασκαφές για την εκκαθάριση από τον πρώτο λόφο της Επταλόφου Πόλεως, τις αθλιότητες των κτιριακών κατασκευών που περιέσφιξαν τον κάλλιστο ναό της Αγιάς Σοφιάς που αποτελούσε με το ύψος του και το μέγεθός του, καθώς και την αρμονική ωραιότητα του εσωτερικού του το πρότυπο της οθωμανικής αρχιτεκτονικής των τζαμιών της Πόλεως.

Μετά την υπογραφή της «Συνθήκης της Λωζάννης» ο Μουσταφά Κεμάλ, που συνέστησε το νέο τουρκικό κράτος, διείδε ότι η συνέχεια της παλαιάς αναμετρήσεως του γένους του με τους γειτονικούς λαούς της Ευρώπης πρέπει να τερματισθεί και σκέφτηκε η βυζαντινή κληρονομία που παραμένει στη χώρα του μπορεί να συντελέσει στην επανασυνάντηση όλων των Ορθοδόξων λαών της Ανατολικής Ευρώπης. Γι’ αυτό επιδίωξε να μην παραμένει στην εθνική μνήμη των Ορθοδόξων λαών η τόσον απεχθής περίοδος της σουλτανικής κυριαρχίας και η Αγιά Σοφία, αυτό το αριστούργημα της ορθοδόξου πίστεως, να μην παραμένει μόνιμο εφαλτήριο εκδιώξεως του τουρανικού γένους από την πολυφυλετική Κων/πολη. Για να το πετύχει αυτό απομάκρυνε από τον ιστορικό ναό την ψυχρή, στεγνή, άψυχη και δύσοσμη ισλαμική λατρεία, δεδομένου ότι λίγα μέτρα πλησίον είναι το τέμενος του Σουλταναχμέτ. Ελευθέρωσε το κάλλιστο δημιούργημα της ορθοδόξου ευσεβείας από την κάθε ανεικονική παρέμβαση όπως εκείνες τις ακαλαίσθητες «ασπίδες» του καλλιγράφου Τεκνετζί ζαντέ Ιμπραήλ, που επιδίωξε με την μνεία των ονομάτων των πρωτεργατών του Ισλάμ να επισκιάσει την μεγαλοφυία του εσωτερικού κάλλους της περίφημης βασιλικής με το μεγαλειώδες ύψος του τρούλλου, που επικρεμάμενος αισθητοποιεί τους ανοικτούς Ουρανούς. Αυτό το παγκόσμιας πολιτιστικής αξίας ιερό κτίριο ζωντάνεψε με την αποκάλυψη των μεταεικονομαχικών ψηφιδωτών του, που μόνον αμόρφωτοι και μίσθαρνοι υποτιμούν αυτήν την πανανθρώπινη κληρονομία.